Nhà đày Buôn Ma Thuột được thực dân Pháp thiết lập và xây dựng trong giai đoạn 1930 – 1931, để đày biệt xứ và giam giữ những cán bộ, đảng viên bị bắt, bị xử án nặng ở các tỉnh Trung Kỳ. Trong số họ phần nhiều là những người đi đầu ở các cuộc đấu tranh phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh.

Công trình có diện tích rộng 2 ha, với nhiều hạng mục công trình như: Nhà lao giam giữ, nhà quản lý, nhà y tế, bếp – ăn, nhà giáo huấn, khu tra tấn, nhà xưởng, nhà nguyện, khu bàn giấy… Các công trình này được xây dựng và hoạt động qua 2 giai đoạn: 1931-1945 trong thời kỳ Pháp thuộc và 1954-1975 trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ.

Có tất cả 6 nhà lao chính, được đánh số từ 1 đến 6. Tất cả đều trải dài, cửa sổ cao có chấn song sắt, tường xây kiên cố, mái lợp ngói, phía trên trần giăng lưới dây thép gai để chống tù nhân vượt ngục.

Chỗ của tù nhân là những kệ sát tường. Tùy theo mức án và “mức độ nguy hiểm” mà tù nhân bị cùm chân hay không.

Đúng như tên gọi nhà đày, những tù nhân ở đây, đặc biệt là tù chính trị sống vô cùng khổ cực và thường xuyên bị tra tấn, đánh đập tàn nhẫn.

Tù nhân phải lao động vất vả ở các công trường, đồn điền hay trong nhà xưởng dưới sự giám sát chặt chẽ của quản giáo, cai ngục. Trên ảnh là tái hiện cảnh lao động của tù nhân trong nhà xưởng.

Khu bàn giấy là nơi tiếp nhận tù nhân. Quản ngục dùng mọi biện pháp tra tấn, đánh đập tù nhân trước khi hỏi cung và phân về các lao.

Ngoài 6 lao giam tập thể, còn có một khu xà lim. Đây là nơi biệt giam các chiến sĩ trung kiên, những người đứng đầu trong các cuộc đấu tranh, biểu tình và vượt ngục. Ở đây, mỗi người bị giam trong một phòng rộng khoảng 2 m2, tối tăm ẩm thấp, bị cùm chân 24/24 và mọi sinh hoạt thực hiện tại chỗ.

Tái hiện một hình thức tra tấn đối với tù nhân: phơi nắng ngoài sân bê tông, chân bị xích vào quả cầu to, nặng.

Tuy nhiên, sự gian khổ và áp bức tàn nhẫn không khuất phục được ý chí những người cộng sản, những nhà yêu nước. Những tù nhân cộng sản đã biến nhà tù thành trường học cách mạng.

Bằng rất nhiều cách, thoát khỏi sự kìm kẹp và giám sát của cai ngục, những truyền đơn, tài liệu, sách vở vẫn được truyền tay nhau ở trong nhà lao. Nhiều chiến sĩ cộng sản đã trưởng thành trong tù đày, trong trường học cách mạng như thế.

Công trình này là khu quản lý của nhà đày trước đây, hiện là một nhà trưng bày. Bên trong có bàn thờ Chủ tịch Hồ Chí Minh và những chiến sĩ cộng sản đã hy sinh trong sự nghiệp cách mạng giải phóng dân tộc, phòng lưu danh những người cộng sản trung kiên.

Trong nhà trưng bày có bày nhiều tư liệu, hình ảnh, hiện vật về quá trình xây dựng nhà đày Buôn Ma Thuột, các phong trào đấu tranh trong lao, sự phát triển của Đảng Cộng sản trong nhà đày và của tỉnh Đắk Lắk.

Sổ ghi chép, sách cách mạng của những tù nhân hiện được lưu giữ trong nhà trưng bày là các chứng tích lịch sử.

Di tích Nhà đày Buôn Ma Thuột được trùng tu vào năm 1992, 2006 và được đưa vào khai thác, phục vụ nhu cầu tham quan, tìm hiểu, nghiên cứu lịch sử của người dân.

Nhà đày nhận bằng xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt vào năm 2019. Công trình tọa lạc trên đường Tán Thuật, phường Tự An, cách trung tâm thành phố Buôn Ma Thuột chừng 1 km về phía đông nam. Giá vé tham quan với người lớn là 20.000 đồng; trẻ em là 10.000 đồng.